Instytucja zachowku kojarzy się zazwyczaj z przypadkami dziedziczenia testamentowego. Dzieje się tak, ponieważ właśnie głównie za sprawą testamentów spadkodawcy dokonują rozrządzeń, które prowadzą do całkowitego lub częściowego odsunięcia od spadkobrania osób, którym przysługiwałoby określone prawo do spadku na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego (co prowadzi do powstania roszczenia o zachowek). Należy jednak przypomnieć, iż możliwe jest także, aby zapłaty określonej kwoty tytułem zachowku dochodził także spadkobierca ustawowy, na przykład w przypadkach, gdzie spadkodawca przed śmiercią rozprowadził większość swojego majątku w drodze darowizn.
Nie jest trudno wyobrazić sobie sytuację, w której spadkodawca przed śmiercią postanawia dokonać znacznych darowizn na rzecz, przykładowo, przyjaciół lub dalszych członków rodziny. Po śmierci takiej osoby jej spadkobiercom, dziedziczącym na podstawie przepisów ustawy, pozostanie majątek istotnie pomniejszony. Wartość spadku w takiej sytuacji może być nawet tak niewielka, że ewentualne prawo do zachowku (które przysługiwałoby spadkobiercom, gdyby spadkodawca ograniczył ich prawo do spadku poprzez określone rozrządzenia testamentowe) uprawniałoby spadkobierców do dochodzenia większych kwot, niż są w stanie uzyskać w drodze dziedziczenia ustawowego. Mając na uwadze fakt, iż podważenie darowizn dokonanych przed śmiercią przez spadkodawcę może okazać się bardzo trudne lub nawet niemożliwe, w razie przyjęcia, iż dziedziczenie ustawowe nie uprawnia do zachowku, osoby dziedziczące na podstawie przepisów ustawy mogłoby, więc dotknąć „nieformalne” wydziedziczenie.
Warto zwrócić uwagę na treść art. 991 ust. 2 KC, zgodnie z którym, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Z treści powołanego przepisu wynika, że roszczenie o zachowek może również powstać po stronie spadkobiercy, w tym oczywiście spadkobiercy ustawowego, ulega ono jedynie zmniejszeniu o wartość przysporzenia majątkowego, które następuje w wyniku dziedziczenia.
Dalej warto przytoczyć treść art. 993 KC, na podstawie którego przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Szczegółowe zasady doliczania darowizn na poczet spadku przy obliczaniu zachowku zawiera art. 994 KC. Ustęp pierwszy powołanego artykułu wskazuje, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Z ustępu drugiego art. 994 KC dowiedzieć się można, że przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych, za wyjątkiem darowizn uczynionych na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Ustęp trzeci art. 994 KC informuje natomiast, że przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przez zawarciem z nim małżeństwa. Przepisy te wskazują, że co do zasady dokonanie przez spadkodawcę darowizn nie ogranicza prawa do zachowku osób uprawnionych, w tym spadkobierców ustawowych, jako że przy obliczaniu należnego zachowku bierze się także pod uwagę wartość dokonanych darowizn.
Pojawia się w związku z powyższymi pytanie, w jaki sposób osoba dziedzicząca na podstawie przepisów ustawy powinna dochodzić zapłaty określonej kwoty tytułem zachowku. Otóż zgodnie z powołanym art. 991 ust. 2 KC roszczenia powinny być kierowane przede wszystkim do innych spadkobierców, przy czym należy oczywiście poczynić zastrzeżenie, że będzie to niecelowe w sytuacji, w której osoby te znajdują się w analogicznej sytuacji (a więc nie zostały potraktowane przez spadkodawcę w sposób lepszy od pozostałych spadkobierców). Konieczna jest także uwaga, że zgodnie z art. 996 KC zapisy windykacyjne oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek, a jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapisy windykacyjne oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego – nawet, więc preferencyjne potraktowanie przez spadkodawcę jednego ze spadkobierców niekoniecznie musi oznaczać, że możliwe będzie kierowanie do tej osoby roszczenia o zachowek. Odmiennie jednak, w razie zbiegu dziedziczenia na podstawie przepisów ustawy przez spadkobierców będących jednocześnie uprawnionymi do zachowku ze spadkobiercami, którym prawo to nie przysługuje, ci pierwsi będą mogli kierować roszczenia do tych drugich.
W razie, gdyby dochodzenie zachowku od innych spadkobierców było niemożliwe, Kodeks cywilny dopuszcza możliwość kierowania roszczeń do osób, na których rzecz został uczyniony przez spadkodawcę zapis windykacyjny doliczony do spadku (celem uwagi dodatkowej należy zauważyć, iż jest możliwe, aby spadkodawca sporządził testament, nie zawierający wskazania osób spadkobierców, a jedynie szereg zapisów na rzecz określonych zapisobiorców. W takiej sytuacji również nastąpi dziedziczenie ustawowe, a spadkobiercom przysługiwać może roszczenie o zachowek). Dopiero gdyby i to było niemożliwe ustawodawca dopuścił opcję domagania się uzupełnienia zachowku od osób obdarowanych przez spadkodawcę. Jak wskazuje art. 1000 ust. 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. W przypadku, gdyby obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on, na podstawie art. 1000 ust. 2 KC, odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własnych zachowek. Art. 1000 ust. 3 KC wskazuje ponadto, że obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku poprzez wydanie przedmiotu darowizny. Jeżeli spadkodawca przed śmiercią obdarował kilka osób, to stosownie do art. 1001 KC najpierw odpowiedzialność, o której mowa w art. 1000 KC ponosić będą ci z obdarowanych, którzy otrzymali darowiznę wcześniej.
Podsumowując:
1. Dziedziczenie na podstawie przepisów ustawy nie wyłącza możliwości występowania z roszczeniem o zachowek.
2. Prawo do zachowku osób uprawnionych, co do zasady nie ulega zmniejszeniu wskutek dokonania przez spadkodawcę darowizn.
3. W pierwszej kolejności spadkobierca dziedziczący na podstawie przepisów ustawy, będący jednocześnie uprawnionym do zachowku, powinien kierować roszczenia o zachowek do innych spadkobierców, w drugiej kolejności do osób, które otrzymały zapis windykacyjny doliczony do spadku, a dopiero na samym końcu do obdarowanych.
Stan prawny aktualny na dzień 13.12.2019 r.
Tekst został przygotowany przez radcę prawnego Krzysztofa Sammler.
No Comments