Art. 991 ust. 1 Kodeksu cywilnego wskazuje na zamknięty krąg osób uprawnionych do zachowku po spadkodawcy, który zmarł pozostawiając po sobie testament (aczkolwiek należy podkreślić, iż roszczenie o zachowek w pewnych przypadkach może pojawić się także w związku z dziedziczeniem ustawowym, co było już zasygnalizowane w poprzednim artykule). Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonkowie, a także rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Pojawia się jednak pytanie – co dzieje się z roszczeniem o zachowek w przypadku śmierci osoby uprawnionej, która nie zdążyła wyegzekwować należnych jej pieniędzy?
Istota instytucji zachowku może rodzić przekonanie, iż roszczenie o zachowek powinno być dziedziczone na równi z innymi prawami i obowiązkami majątkowymi zmarłego, stosownie do treści art. 922 ust. 1 KC. Jest to jednak przekonanie błędne – ustawodawca w art. 1002 wskazał wyraźnie, iż „roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy”.
Z treści przytoczonego wyżej przepisu wynika, iż dla niewygaśnięcia roszczenia o zachowek nie ma znaczenia relacja wiążąca zmarłego uprawnionego do zachowku z jego własnymi spadkobiercami. Liczy się natomiast relacja pomiędzy jego spadkobiercami, a „pierwotnym” spadkodawcą, w związku z działaniami którego powstało roszczenie o zachowek. Osoby dziedziczące po uprawnionym do zachowku odziedziczą roszczenie tylko wówczas, gdy same mogłyby należeć do kręgu osób wskazanego w art. 991 ust. 1 KC. Przykładowo, takimi osobami będą dzieci zmarłego uprawnionego do zachowku, które są także zstępnymi „pierwotnego” spadkodawcy.
Należy podkreślić, że jeżeli żadna z osób dziedziczących po uprawnionym do zachowku nie należy do kręgu osób, którym przysługuje prawo do zachowku po „pierwotnym” spadkodawcy, roszczenie o zachowek nie będzie podlegało dziedziczeniu i wygaśnie. W tym przypadku zachowek ewentualnych innych uprawnionych do zachowku nie ulegnie powiększeniu lub innej modyfikacji.
Jednocześnie jeżeli spadkobiercą uprawnionego do zachowku jest inny uprawniony do zachowku (a więc na przykład rodzeństwo będące dziećmi „pierwotnego” spadkodawcy), należy uznać, że prawo do zachowku tej drugiej osoby ulegnie powiększeniu.
Warto zauważyć, iż dla kwestii dziedziczenia roszczenia o zachowek nie ma znaczenie uznanie roszczenia przez spadkobierców, zapisobierców lub obdarowanych przez „pierwotnego” spadkodawcę, albo wytoczenie jeszcze za życia uprawnionego do zachowku pozwu związanego z przysługującym mu roszczeniem. Jeżeli natomiast sąd zasądzi w efekcie wspomnianego pozwu konkretną kwotę tytułem zachowku, ale uprawniony do zachowku nie zdąży jej uzyskać przed śmiercią, wierzytelność wynikająca z orzeczenia sądowego będzie dziedziczona na zasadach ogólnych, toteż będzie mogła przejść na osoby, które nie należą do kręgu osób wskazanego w art. 991 ust. 1 KC.
Podsumowując:
1. Roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu. Odziedziczyć roszczenie mogą jednak tylko osoby, które mogłyby być uprawnione do zachowku po „pierwotnym” spadkodawcy.
2. Jeżeli spadkobiercy uprawnionego do zachowku nie należą do kręgu osób wskazanego w art. 991 ust. 1 KC, roszczenie o zachowek wygasa.
3. Dla kwestii dziedziczenia roszczenia o zachowek nie ma znaczenia uznanie roszczenia przez spadkobierców, zapisobierców lub obdarowanych przez spadkodawcę lub wytoczenie pozwu przez uprawnionego do zachowku związanego z roszczeniem.
4. W przypadku zasądzenia przez sąd określonej kwoty tytułem zachowku, w razie śmierci uprawnionego do zachowku wierzytelność wynikająca z orzeczenia sądowego przechodzi na jego spadkobierców na zasadach ogólnych.
Stan prawny aktualny na dzień 19.12.2019 r.
Tekst został przygotowany przez radcę prawnego Krzysztofa Sammler.