Spadki Zachowek

Wydziedziczenie

18 listopada 2019

Temat wydziedziczenia pojawia się czasami przy okazji burzliwych sporów rodzinnych. Zdarza się wówczas, że jedna osoba, powodowana nerwami, oświadcza drugiej, iż ją wydziedziczy (w rozumieniu, iż sprawi, że nie będzie dziedziczyć). Czy jednak faktycznie instytucja wydziedziczenia, wskazana w art. 1008 i następnych Kodeksu cywilnego, w ten sposób funkcjonuje? Odpowiadając na to pytanie trzeba zauważyć, iż wydziedziczenie kogoś w testamencie nie powoduje, co do zasady, iż osoba ta przestanie być spadkobiercą lub straci prawo do bycia spadkobiercą. Jak bowiem wskazuje art. 1008 KC, wydziedziczenie polega na pozbawieniu zstępnych, małżonka i rodziców zachowku.

Tematowi zachowku były już poświęcone poprzednie artykuły, toteż, celem przypomnienia, można poprzestać na uwadze, iż zachowek to wyrażona w pieniądzach część udziału w majątku spadkodawcy, która w normalnych warunkach, gdyby nie sporządzono testamentu, przysługiwałby spadkobiercy ustawowemu. Zastosowanie instytucji wydziedziczenia polega na pozbawieniu osób uprawnionych do zachowku roszczenia wobec spadkobierców, zapisobierców lub obdarowanych przez spadkodawcę o wypłatę pieniędzy, które z mocy prawa normalnie by im przysługiwało. Innymi słowy, zastosowanie w testamencie instytucji wydziedziczenia wobec bliskich sprawia, iż spadkodawca może swobodnie rozrządzać swoim majątkiem, mając pewność, iż określone osoby nie odniosą bezpośredniej korzyści w związku z faktem dziedziczenia po nim.

Trzeba jednak podkreślić, iż wydziedziczenie jest możliwe w ściśle określonych warunkach. Można wydziedziczyć jedynie osoby, które:

1) wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

2) dopuściły się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,

3) uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przy czym przyczyna wydziedziczenia musi być w testamencie wyraźnie wskazana.

Przybliżając znaczenie postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego należy zauważyć, że należy pod tym sformułowaniem rozumieć przypadki na przykład oddawania się przez uprawnionego do zachowku alkoholizmowi, narkomanii, uzależnieniu od hazardu, czy popełniania czynów zabronionych, a więc dokonywania czynów, które z punktu widzenia zarówno społecznego, jak i spadkodawcy, są naganne. Posłużenie się przez ustawodawcę słowem „uporczywie” oznacza natomiast, że chodzić będzie o zachowania powtarzające się – nie będzie podstawą do wydziedziczenia, na przykład, jednorazowe skorzystanie przez uprawnionego do zachowku z używek.

Druga podstawa do wydziedziczenia wiąże się z przepisami prawa karnego, które wskazuje, jakie czyny rozumieć jako umyślne przestępstwa, w tym skierowane przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności. Jeżeli uprawniony do zachowku, w realizacji powziętego zamiaru, popełnił przestępstwo przeciwko spadkodawcy, a więc na przykład pobił go, będzie możliwe wydziedziczenie. Problematyczne jest natomiast określenie, kim są najbliżsi spadkodawcy – wydaje się, że przede wszystkim będzie to jego rodzina, ale z drugiej strony nie można wykluczyć pozostawania przez spadkodawcę w wyjątkowo bliskiej relacji z osobą niebędącą krewną lub powinowatą. 

Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych sprowadzać się będzie zarówno do nierealizowania obowiązków wynikających z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,  jak i do niedopełniania obowiązków mających swe źródło w zwyczaju, wynikających z więzi pomiędzy spadkodawcą, a uprawnionym do zachowku. Przyjęło się, przykładowo, uważać, iż dziecko powinno opiekować się (a przynajmniej interesować się) starszym rodzicem – jeżeli więc tak się nie dzieje, a zstępny ignoruje spadkodawcę, będzie co do zasady możliwe wydziedziczenie, aczkolwiek ważne tu będzie ustalenie, czy nastąpiło całkowite zerwanie więzi łączących uprawnionego do zachowku ze spadkodawcą.

Do skutecznego wydziedziczenia konieczne jest aby zaistniała co najmniej jedna z podanych wyżej przesłanek – ze względu jednak na dosyć ich szerokie sformułowanie przez ustawodawcę problemem może być wykazanie jej faktycznego zaistnienia. Warto także pamiętać że, stosownie do treści art. 1011 Kodeksu cywilnego, zstępni wydziedziczonego zstępnego będą uprawnieni do zachowku, toteż niekiedy problematyczne może okazać się całkowite odcięcie przez spadkodawcę części rodziny od swego majątku.

Tak, jak decyzje o wydziedziczeniu zdarza się podejmować na skutek wzburzenia, tak też ustawodawca przewidział przypadki, w których emocje spadkodawcy opadną i postanowi on przed sporządzeniem testamentu wybaczyć uprawnionemu do zachowku. Jeżeli tak się stanie, to, stosownie do treści art. 1010 Kodeksu cywilnego, wydziedziczenie nie jest możliwe. Forma przebaczenia nie została przy tym określona, w związku z czym należy uznać, że wystarczy wyraźne i oczywiste zakomunikowanie swojej woli przez spadkodawcę. Sporną kwestią jest natomiast, jakie skutki wywiera przebaczenie dokonane po sporządzeniu testamentu, w którym uprawniony do zachowku został wydziedziczony. Dominujący jest pogląd, iż takie przebaczenie nie uchyla testamentu w części poświęconej wydziedziczeniu, jeżeli więc spadkodawca zmieni zdanie na temat wydziedziczenia, powinien rozważyć odwołanie lub zmianę sporządzonego testamentu.

Celem podsumowania:

1. Wydziedziczenie polega na pozbawienia danej osoby uprawnienia do zachowku,

2. Wydziedziczenie może nastąpić jedynie wówczas, gdy wystąpi jedna z trzech przesłanek, przy czym przyczyna wydziedziczenia musi być wyraźnie w testamencie wskazana,

3. Spadkodawca może uprawnionemu do zachowku przebaczyć.

Stan prawny aktualny na dzień 18.11.2019 r.

Tekst został przygotowany przez radcę prawnego Krzysztofa Sammler.

You Might Also Like

No Comments

Leave a Reply